De bewakers bewaakt: de opkomst van de Sousveillancecultuur
25 oktober 2009
Deze bijdrage verscheen in 2007 reeds op Livre.nl. Deze website is echter niet meer in de lucht. Een paar artikelen heb ik teruggevonden met behulp van Google Cache.
Dat burgers op straat of in een openbare gelegenheden in toenemende mate geobserveerd worden door camera’s, ook wel bekend als Closed-circuit television of CCTV, mag inmiddels als bekend verondersteld worden.
Cameratoezicht als zodanig bestaat al vele decennia. In de tweede wereldoorlog werd CCTV al door de Duitsers ingezet om toezicht te houden op de lancering van V2-rakketten. De ontwikkelingen rondom cameratoezicht en de impact daarvan op de privacy van burgers wereldwijd zijn de afgelopen jaren echter in een stroomversnelling geraakt. Enerzijds omdat digitale technieken ertoe hebben geleid dat opgenomen beelden kwalitatief veel beter zijn en makkelijker bewaard kunnen worden, anderzijds omdat er anno 2007 simpelweg veel meer camera’s zijn die ons doen en laten registreren.
Meer dan George Orwell in 1949 kon bevroeden in ieder geval, toen hij zijn beroemde boek ‘1984’ schreef. In dat boek werden brave burgers geobserveerd door zogenaamde telescreens, een soort televisies die niet alleen uitzonden, maar ook registreerden. Zover is het weliswaar nog net niet maar de hoeveelheid CCTV-camera’s is in een paar jaar tijd explosief gestegen, zoveel staat wel vast.
Uit een onderzoek in 2006 (PDF) van het Ministerie van Binnenlandse Zaken kwam naar voren dat een vijfde van alle Nederlandse gemeenten cameratoezicht op straat inzet. In Groot-Brittannië is het nog gekker: daar hangen inmiddels zo’n 4,2 miljoen beveiligingscamera’s, meer dan waar ook ter wereld. Die camera’s registreren de Britten gemiddeld 300 keer per dag. En het einde lijkt nog lang niet in zicht. Zo experimenteert de Engelse politie met kleine ‘hoofdcamera’s’om bewijslast te verzamelen en haalt ook de Nederlandse politie het nieuws omdat zij er steeds vaker toe overgaan om hangjongeren en voetbalhooligans te filmen om op die wijze letterlijk een beter beeld te krijgen van raddraaiers en criminelen.
Deze ontwikkelingen roepen veel vragen op over de privacy en rechten van burgers en de wet- en regelgeving waar overheden en organisaties zich aan moeten houden.
En ook al doet de berichtgeving van de media in het ‘post-911-tijdperk’ soms anders vermoeden: die regels en voorschriften zijn er gelukkig ook wel. Nederlandse gemeenten die cameratoezicht op straat hebben, moeten dit bijvoorbeeld melden bij het College Bescherming Persoonsgegevens. Dit collega voorziet in een uitgebreid dossier cameratoezicht waarin de Nederlandse regels voor cameratoezicht zijn vastgelegd en relevante publicaties zijn verzameld. Groot-Brittannië kent de Data Protection Act, die burgers onder meer het recht geeft filmbeelden op te vragen waarop zij zelf te zien zijn.
Nu lijkt het erop dat er een soort tweedeling ontstaat in de samenlevingen die worden geconfronteerd met alsmaar toenemend cameratoezicht. Een grote groep mensen lijkt de alomtegenwoordigheid van spiedende camera’s zonder morren te willen aanvaarden. Misschien omdat zij gewoon niet hechten aan privacy. Misschien omdat ze de mogelijke consequenties van beeldregistratie niet goed overzien. Of misschien omdat ze de vermeende dreiging van terrorisme als een goede rechtvaardiging beschouwen. Feit is dat veel mensen zich niet verzetten tegen het oprukken van camera’s in onze steden.
Toch is er ook een grote groep mensen die zich wel degelijk zorgen maakt over de ontwikkelingen. De groep die zich, zoals Juvenalis in zijn satiren, afvraagt: ‘Qui custodiet ipsos custodes?’, ofwel, ‘wie bewaakt de bewakers?’ Zij verenigen zich in actiegroepen, discussiëren op internetfora of wijden complete blogs aan surveillance en alles wat daarmee samenhangt.
Uit die groep lijkt zich nu een subgroep losgemaakt te hebben die zich vol overgave stort op een verschijnsel dat ‘sousveillance’ genoemd wordt. Surveillance is een Frans woord dat letterlijk ‘bewaking van boven’ betekent (sur betekent op/boven, veiller betekent waken). Sousveillance betekent het tegenovergestelde: bewaking vanaf de onderkant.
In deze context moeten de controlerende overheid en organisaties gezien worden als de ‘bewakers van boven’ en de controlerende burgers als ‘bewakers van onderen’: waar de politie steeds vaker de burgers filmt, filmen de burgers ook steeds vaker de politie.
De sousveillance-cultuur vindt zijn oorsprong misschien wel in de affaire rondom Rodney King, de zwarte taxi-chauffeur uit Los Angeles, wiens gewelddadige arrestatie in 1991 werd gefilmd door een omstander. Die beelden droegen eraan bij dat er een jaar later, na het vonnis van de rechtbank, heftige rassenrellen uitbraken.
In 1991 kwam het echter nog niet zo vaak voor dat burgers met videocamera’s de straat opgingen, dat beperkte zich in die tijd vooral tot professionele cameralieden en toeristen met een handycam. Zestien jaar later is dat wel anders: veel mensen beschikken over mobiele telefoons met (film-)camera of hebben gewoon een moderne, kleine filmcamera in hun zak.
We lezen steeds vaker dat mensen die camera’s ook gebruiken en de verkregen digitale beelden ook daadwerkelijk publiceren. Met dank aan het nieuwe web, dat de drempels om zelf te publiceren bijna volledig heeft weggenomen en de zogenaamde burgerjournalistiek steeds meer ruimte biedt.
Die beelden van particulieren leggen soms onbedoeld feiten bloot. In augustus van dit jaar deden amateurbeelden van arrestaties tijdens een demonstratie in Quebec nogal wat stof opwaaien: het leek er namelijk op een aantal demonstranten vermomde agenten waren, die door de mand vielen door foto’s van hun schoenzolen.
Er zijn echter ook talloze voorbeelden van opnamen die bewust gemaakt en gepubliceerd worden. Soms uit pure baldadigheid maar soms ook om vermeende misstanden aan de kaak te stellen. Zo besloot Hasan Elahi in 2004 besloot om zijn complete leven vast te leggen op een website nadat hij, naar eigen zeggen meerdere malen onterecht in aanraking was gekomen met de FBI. Hij wilde op die manier voorkomen dat de inlichtingendienst dingen zou doen die het daglicht niet verdragen. De media raakten er niet over uitgeschreven.
Op de Nederlandse website politiefoto.nl kunnen gebruikers foto’s van agenten in functie uploaden, wat leidde tot kamervragen over de wet- en regelgeving in deze.
Het lijkt dan ook een omgekeerde wereld. Opeens worden de bewakers bewaakt. En ook zij voelen zich daar lang niet altijd prettig bij. De jurisprudentie is nu nog beperkt maar zal de komende jaren ongetwijfeld snel groeien. Het is interessante materie. Het klinkt immers best redelijk: “als zij mij mogen filmen, mag ik hun toch ook vastleggen?”.
Maar zo eenvoudig ligt het natuurlijk niet. Dit vraagstuk gaat over grenzen aan controle, zowel voor overheden als burgers. Het gaat hier ook om de vraag of burgers nog in staat zijn welbewust af te haken. Daar lijkt het niet op. Maar stellen de bewakers daar dan ook iets tegenover? Worden vrijheden gewaarborgd door ze eerst drastisch in te perken?
Ik waag het te betwijfelen maar het is uiteindelijk de tijd die het ons zal leren.
Voor dit moment rest ons weinig meer dan waakzaamheid…
Meer informatie:
Steve Mann: Sousveillance, Inverse Surveillance in Multimdia Imaging (PDF)
Sousveillance in Wikipedia
On the Identity Trail
